Εχθροπάθεια

Του Πέτρου Πούγγουρα

Την προηγούμενη Πέμπτη περατώθηκε η δημόσια διαβούλευση σχετικά με πρόσφατο νομοσχέδιο του Υπουργείου Δικαιοσύνης, το οποίο τιτλοφορείται ως «Σχέδιο Νόμου για τη καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου». Από την ανάγνωση του τίτλου, ήδη, γίνεται φανερό το αντικείμενο το οποίο πραγματεύεται. Ως σημαντικότερα διακρίνω τα άρθρα 3 και 4, τα οποία και παραθέτω (η υπογράμμιση δική μου):

Άρθρο 3 - «1. Όποιος από πρόθεση, δημόσια προφορικά ή διά του Τύπου ή μέσω του Διαδικτύου ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο ή τρόπο, προκαλεί ή διεγείρει σε βιαιοπραγίες ή εχθροπάθεια κατά ομάδας ή προσώπου που προσδιορίζονται με βάση τη φυλή, το χρώμα, τη θρησκεία, την εθνική ή εθνοτική καταγωγή ή το γενετήσιο προσανατολισμό, ή κατά πραγμάτων που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά από τις παραπάνω ομάδες ή πρόσωπα, κατά τρόπο που μπορεί να εκθέσει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον έξι (6) μηνών έως τριών (3) ετών και χρηματική ποινή έως πέντε χιλιάδων (1.000 - 5.000) ευρώ.

2. Αν η πράξη της προηγούμενης παραγράφου έχει ως άμεσο επακόλουθο την τέλεση εγκλημάτων, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματική ποινή τριών έως δέκα (3.000 – 10.000) ευρώ, αν η πράξη δεν τιμωρείται βαρύτερα με άλλη διάταξη.»

Άρθρο 4 - «Όποιος δημόσια προφορικά ή διά του Τύπου ή μέσω του Διαδικτύου ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο ή τρόπο, εγκωμιάζει ή αρνείται ή εκμηδενίζει τη σημασία εγκλημάτων γενοκτονίας, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και εγκλημάτων πολέμου, ... 




... όπως ορίζονται στα άρθρα 6,7 και 8 του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου ή των εγκλημάτων που ορίζονται στο άρθρο 6 του Καταστατικού του Διεθνούς Στρατοδικείου που προσαρτάται στη Συμφωνία του Λονδίνου της 8^ης Αυγούστου 1945 και η πράξη αυτή στρέφεται κατά ομάδας προσώπων που προσδιορίζεται με βάση τη φυλή, το χρώμα, τη θρησκεία, την εθνική ή εθνοτική καταγωγή ή το γενετήσιο προσανατολισμό, κατά τρόπο που μπορεί να προκαλέσει ή διεγείρει σε βιαιοπραγίες ή εχθροπάθεια κατά μιας τέτοιας ομάδας, ή μέλους της, τιμωρείται με φυλάκιση έως δύο (2) έτη και χρηματική ποινή χιλίων έως τριών χιλιάδων (1.000 - 3.000) ευρώ».

Μπορεί με μια πρώτη ματιά σε ορισμένους το νομοσχέδιο να φαίνεται θελκτικό. Φτάνει πια με τις ακραίες και μισαλλόδοξες κραυγές που ξυπνούν τα άγρια ένστικτα και οδηγούν στην τέλεση σωρείας εγκλημάτων κατά κοινωνικά αδύναμων ομάδων! Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Η λύση για την εξάλειψη του ρατσισμού είναι η ποινικοποίηση του λόγου; Γιατί μάλλον προς τα εκεί οδεύει το νομοσχέδιο, όσο κι αν το αρνείται ο αρμόδιος υπουργός Χ.Καστανίδης.

Τα νομοσχέδιο είναι προβληματικό στο σύνολό του. Αναμφισβήτητα, ωστόσο, η πιο προβληματική λέξη του κειμένου είναι η «εχθροπάθεια». Τι πάει να πει ότι «κάποιος προκαλεί ή διεγείρει σε εχθροπάθεια»; Στο άρθρο 2 διευκρινίζεται ότι ο συγκεκριμένος όρος θα πρέπει να νοηθεί ως «αναφερόμενος τόσο στην καλλιέργεια όσο και στην εξωτερίκευση των αισθημάτων μίσους και αντιπαλότητας». Εάν κανείς ισχυριστεί ότι «δεν γουστάρει τους μουσουλμάνους γιατί φέρνουν μαζί τους επικίνδυνες συνήθειες και μάλιστα έχουν ως σκοπό να τις διαδώσουν στη χώρα μας προκειμένου να εξαφανίσουν τα χριστιανικά ήθη, κάτι που πρέπει πάση θυσία να εμποδιστεί», εμπίπτει στη συγκεκριμένη διάταξη; Γιατί είναι βέβαιο ότι θα ξεσηκώσει μεγάλο μέρος της κοινωνίας εναντίον τους, προκαλώντας την περιβόητη αυτή εχθροπάθεια. Είναι, λοιπόν, εξαιρετικά προβληματική αυτή η έννοια καθώς επιτρέπει μεγάλα περιθώρια στη φίμωση του λόγου.

Δεν είναι μακριά από την πραγματικότητα η δηκτική παρατήρηση του Π. Μανδραβέλη ότι μετά την ψήφιση του εν λόγω νομοσχεδίου θα πρέπει να λογοκριθεί και ο εθνικός ύμνος: Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν αν αυτό το κατασκεύασμα γίνει νόμος του κράτους; Θα λογοκρίνουμε τον Εθνικό Υμνο που αναφέρει «Ολιγότευαν οι σκύλοι,/ Και Αλλά εφώναζαν, Αλλά, /Και των Χριστιανών τα χείλη /Φωτιά εφώναζαν, φωτιά... /Και οι μιαροί κατασκορπιούντο /Πάντα εσκούζωντας Αλλά.» (όπου «σκύλοι» και «μιαροί» είναι οι Τούρκοι); Ή μήπως αυτοί οι στίχοι δεν μπορούν να διεγείρουν «εχθροπάθεια» σε κάποιους διαταραγμένους που θα πάρουν τοις μετρητοίς τους στίχους «Λίγα μάτια, λίγα στόματα / θα σας μείνουν ανοιχτά / για να κλαύσετε τα σώματα / που θε νάβρη η συμφορά»;

Άλλο εξίσου προβληματικό σημείο είναι ότι η πρόκληση ή η διέγερση σε βιαιοπραγίες ή εχθροπάθεια μπορεί να στρέφεται και κατά αντικειμένων που χρησιμοποιούνται από τις ομάδες αυτές. Με λίγα λόγια, εάν βγω στο δρόμο και «βεβηλώσω» το Κοράνι αυτή μου η πράξη είναι ποινικά κολάσιμη. Το ίδιο και αν κάψω τη σημαία μιας χώρας.

Όσο για το άρθρο 4, αυτό μας λέει ότι δεν μπορούμε όχι απλά να εκφραστούμε θετικά αλλά ούτε καν να αρνηθούμε την ύπαρξη του Ολοκαυτώματος ή ακόμα χειρότερα δεν μπορεί ένας ιστορικός-επιστήμονας να αμφιβάλλει ή να εκφέρει τη δική του εκδοχή (ενέργειες οι οποίες  είναι σύμφυτες με την επιστημονική του ιδιότητα ) επί ενός γεγονότος της παγκόσμιας ιστορίας.

Ο υπουργός Δικαιοσύνης ισχυρίζεται ότι «ο καθένας έχει το δικαίωμα να λέει “δεν θέλω στη χώρα μου λαθρομετανάστες”, αυτό δεν τιμωρείται. Τιμωρείται, όμως, όταν καλείς σε συγκέντρωση με ρόπαλα». Το να καλείς σε συγκέντρωση με ρόπαλα προφανώς τιμωρείται ήδη από άλλες διατάξεις του ποινικού κώδικα. Επομένως, το παρόν σχέδιο νόμου δεν προσθέτει τίποτα καινούριο και άρα μας είναι αχρείαστο, αν τα πράγματα έχουν έτσι όπως τα περιγράφει ο Χ. Καστανίδης.

Το νομοσχέδιο δεν είναι ούτε ελληνική πατέντα ούτε ξεκομμένο από τη στάση που εν γένει τηρεί η ηπειρωτική Ευρώπη πάνω στο ζήτημα. Πρόσφατα καταδικάστηκε από γαλλικό δικαστήριο ο Γάλλος πολιτικός Ζαν Μαρί Λε Πεν με την αιτιολογία ότι μια αφίσα του κόμματος του, η οποία περιέχει την φράση «όχι στον ισλαμισμό» και απεικονίζει μια γυναίκα καλυμμένη ολόκληρη με μπούργκα ενώ δίπλα της υπάρχει ένας χάρτης της Γαλλίας που έχει καλυφθεί με την αλγερινή σημαία επάνω στην οποία έχουν σχεδιαστεί μιναρέδες σε σχήμα πυραύλων, προκαλεί το μίσος κατά του μουσουλμανικού πληθυσμού και κατά ατόμων αλγερινής καταγωγής.

Εντελώς αντίθετη στάση επάνω στο θέμα τηρούν τα αγγλοσαξονικά δίκαια, με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ. Ενώ μεγάλος αριθμός ευρωπαϊκών χωρών διαθέτει νόμους που ποινικοποιούν το ρατσιστικό λόγο και την άρνηση του Ολοκαυτώματος, ιστορικά η δική τους αντίληψη επιβάλλει την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ελευθερία του λόγου. Χαρακτηριστική είναι μια πρόσφατη απόφαση του Supreme Court, η οποία όχι απλά αναγνωρίζει το δικαίωμα σε μια εκκλησία (Westboro Baptist Church) να διακηρύσσει δημόσια τη θέση της κατά των ομοφυλόφιλων, αλλά τους επιτρέπει να διαδηλώνουν έξω από κηδείες αμερικανών στρατιωτών, φωνάζοντας συνθήματα και κρατώντας πανό, τα οποία εν ολίγοις περιέχουν το μήνυμα ότι οι θάνατοι των στρατιωτών αποτελούν θεϊκή τιμωρία για την ανοχή της πολιτείας στην ομοφυλοφιλία. Οι δικαστές τονίζουν ότι ως έθνος έχουν επιλέξει την προστασία του λόγου, ακόμα κι αν αυτός ενέχει μίσος για ορισμένους (hateful speech). Στη συγκεκριμένη απόφαση το δικαστήριο προχωράει ακόμα παραπέρα, υποστηρίζοντας ότι η ελευθερία του λόγου είναι ένα μέγεθος τόσο κεντρικό για την πολιτεία, ώστε να καλύπτει και βάναυσες και μη δημοφιλείς διαμαρτυρίες. Τέλος, αναφέρει ότι οι συγκεντρώσεις αυτές είναι σίγουρα οδυνηρές για τους συγγενείς των θυμάτων - και όχι μόνο - η απάντηση, ωστόσο, δεν μπορεί να είναι η τιμωρία του ομιλούντος.     

Μέχρι ποιο σημείο φτάνουν, λοιπόν, τα όρια της ελευθερίας του λόγου; Το προβάδισμα ανήκει σε αυτή ή μήπως στην προστασία του θιγόμενου; Τουλάχιστον όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα θα έλεγα ότι σαφής προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στην ελευθεροστομία. Δεν μπορούμε να απαγορεύσουμε σε οποιονδήποτε να εκφέρει τη γνώμη του επειδή κάποιος τρίτος προσβάλλεται. Εάν ακολουθούσαμε αυτό το μονοπάτι, τότε θα καταλήγαμε σε αφόρητους περιορισμούς της έκφρασης. Κι όμως το νομοσχέδιο κινείται προς αυτή την κατεύθυνση όταν ουσιαστικά απαγορεύει την έκφραση λόγου μίσους.

Επιπλέον προβλήματα εμφανίζονται και ως προς μια άλλη πτυχή του θέματος. Ποιος είναι αυτός που θα κρίνει εάν τα λόγια ενός ατόμου προκαλούν σε βιαιοπραγίες ή εχθροπάθεια; Απ’ όσο γνωρίζω, ασφαλής σύνδεσμος, ο οποίος να καθορίζει τη σχέση του δημοσίου λόγου του ενός και πράξεων βίας ή μίσους τρίτων ως σχέση αιτίου - αιτιατού καταρχήν δεν μπορεί να υπάρξει. Τρανό και πρόσφατο παράδειγμα αυτό της διαιτησίας σε έναν ποδοσφαιρικό αγώνα. Επειδή μια συμμορία ανισόρροπων χούλιγκαν ενδέχεται να επιτεθεί στο διαιτητή, θα απαγορεύσουμε τις δημόσιες τοποθετήσεις για ενδεχόμενα σφάλματα της διαιτησίας; Δεν βλέπω κάποια ικανοποιητική μέθοδο με την οποία θα εντοπιστεί ένας ασφαλής σύνδεσμος μεταξύ των δύο πράξεων.

Ομολογώ ότι νιώθω την ίδια απέχθεια με αρκετούς από εσάς όταν ακούω δηλώσεις τύπου Σεραφείμ ή Άνθιμου για το κατά πόσο διεστραμμένοι είναι οι αποκλίνοντες από το φυσιολογικό ομοφυλόφιλοι ή ποιος είναι ο κατά τη γνώμη τους ορθός τρόπος αντιμετώπισης των μεταναστών. Το ίδιο συναίσθημα απέχθειας με καταλαμβάνει, όμως, και απέναντι σε ένα νόμο ο οποίος τους απαγορεύει να εκφράζουν τις απόψεις τους αυτές.

Κάτι βασικό το οποίο δεν πρέπει να λησμονείται είναι ότι η ελευθερία του λόγου έχει θεσπιστεί κυρίως για να προστατεύσει τις απόψεις οι οποίες ενοχλούν, δυσαρεστούν και ενδεχομένως «προσβάλλουν». Άλλωστε, τις ευρέως αποδεκτές και ευχάριστες στα αυτιά όλων γνώμες κανείς δεν προσπαθεί να τις λογοκρίνει…