Η εκστρατεία των ''προθύμων''

Του Ηλία Τριανταφυλλάκη

''It's easy to start a war, hard to end it.''

Πότε δικαιολογείται ένας μη αμυντικός πόλεμος; Υπό ποίες προυποθέσεις είναι νομιμοποιημένη μία επέμβαση στο εσωτερικό ενός κυρίαρχου κράτους;

Τα ερωτήματα αυτά μπορεί να ηχούν ιδιαιτέρως επίμαχα τη στιγμή που οι ορδές του ΝΑΤΟ βομβαρδίζουν τις στρατιωτικές υποδομές του ''ξεχασμένου'' και στυγνού δικτάτορα Καντάφι, αλλά το ηθικό τους υπόβαθρο αποτελεί αντικείμενο συζήτησης εδώ και εκατονταετίες. Το ερώτημα προσπάθησε ίσως πρώτος να απαντήσει ο Κικέρωνας, ο οποίος και θεμελίωσε την έννοια του bellum iustum (just war), αποδεχόμενος ωστόσο ως ηθικώς ορθό μονάχα τον αμυντικό πόλεμο. Το ζήτημα απασχόλησε αργότερα τους χριστιανούς θεωρητικούς (όπως τον Αυγουστίνο) που αποδέχονταν τον πόλεμο ως μέσο επιβολής του χριστιανισμού, από την στιγμή και μετά που ο Κωνσταντίνος(ο Μέγας) αναγόρευσε τον χριστιανισμό σε επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας, οπότε και απωλέσθηκε ο πασιφιστικός χαρακτήρας του. Στην Αναγέννηση αναδύθηκε για πρώτη φορά το ζήτημα...
...του πολέμου με ανθρωπιστικά κίνητρα, με τον ισπανό φιλόσοφο του δικαίου Φρανθίσκο ντε Βιτόρια (αποκαλούμενος ως ''πατέρας του διεθνούς δικαίου'') να υποστηρίζει μια ευρωπαική εισβολή στο κεντρικό Μεξικό για να δοθεί τέλος στις ανθρωποθυσίες των Αζτέκων. Από αυτόν διατυπώνεται το καινοφανές αίτημα της κοινής ευθύνης της ανθρωπότητας απέναντι στο άδικο, η οποία δεν σταματά στα σύνορα ενός κράτους. Επρόκειτο για μια επισφαλή διατύπωση που πιθανώς λειτούργησε ως νομιμοποιητικό έρεισμα της αποικιοκρατίας στη Λατινική Αμερική. Η ύστερη εμπέδωση της προτεσταντικής ηθικής οδήγησε στην αποδοχή της αρχής της μη επέμβασης (non-intervention principle), η οποία ανταποκρινόταν -τουλάχιστον επιφανειακά- στις απαιτήσεις του Κάντ περί αντιμετώπισης των ανθρώπων ως αυτοτελών σκοπών και άρα της μη χρησιμοποίησης ορισμένων ως μέσων για να σωθούν έτεροι.

Οι εμπειρίες του Β'ΠΠ, ωστόσο, επανέφεραν μια και καλή στο προσκήνιο την παρεξηγημένη ιδέα του δίκαιου πολέμου για την διασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης, η οποία κατοχυρώθηκε και νομικά στο κεφάλαιο VII (άρθρα 39-51) του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών με το δικαίωμα της ένοπλης δράσης για την υπεράσπιση των στόχων του Ο.Η.Ε.. Τέλος ο σύγχρονος φιλόσοφος Τζον Ρολς υποστήριξε πως μια ανθρωπιστική επέμβαση δικαιολογείται αν οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων ''σοκάρουν την συνείδηση της ανθρωπότητας'' (''shock the conscience of mankind"), καταδίκαζε όμως τις επεμβάσεις από μία μόνο χώρα και αξίωνε διεθνή νομιμοποίηση (όχι όμως απαραίτητα μέσω του Ο.Η.Ε.).

Αναλύοντας την συμμαχική επίθεση στο καθεστώς του Καντάφι είναι απαραίτητο να διαπιστώσουμε το κατά πόσο πληρούνται τα γενικώς παραδεδεγμένα κριτήρια περί τον δίκαιο πόλεμο:

1) νομιμοποιημένη εξουσία (right authority). Πρόκειται για μία νόμιμη απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας (SC 10187) την οποία υπερψήφισαν όλα τα μέλη εκτός από την Ρωσία και την Κίνα (από τα μόνιμα μέλη), την Γερμανία, την Βραζιλία και την Ινδία (από τα μη μόνιμα) που απέφυγαν να πάρουν θέση. Είναι προφανές πως κανένα κράτο μέλος δεν θέλησε να θέσει veto και να θεωρηθεί υπεύθυνο για τις σφαγές χιλιάδων από τους ολοκληρωτικούς μηχανισμούς του Λίβυου δικτάτορα. Επιπλέον παρατηρήθηκε μια πρωτοφανής συναίνεση στο αίτημα της επέμβασης από ενώσεις κρατών όπως ο Αραβικός Σύνδεσμος, η Αφρικανική Ένωση και η Οργάνωση της ισλαμικής διάσκεψης, χώρες που έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι δεν θα υποστήριζαν άκριτα μια δυτική επέμβαση.

2) δίκαιη αιτία (just cause). Αναμφισβήτητα η κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Λιβύη με τις μαζικές δολοφονίες αναδεικνύει την σημασία της προστασίας της ανθρώπινης ζωής ως καθολικής αυταξίας. Από την άλλη δεν κρίνεται αναγκαία μια οριστική επίλυση του διλήμματος της εμβέλειας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (μεταξύ οικουμενικότητας και σχετικισμού δηλαδή), εφόσον προκρίνεται η σημασία του στοιχειώδους εννόμου αγαθού της ανθρώπινης ζωής και μόνο. Αυτό που χρήζει αμφιβολιών είναι το κατά πόσον η αιτία είναι νόμιμη, καθώς δύσκολα

μπορεί να θεωρηθεί πως διακινδυνεύεται η παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια από τα τεκταινόμενα στην γειτονική χώρα.

3) σωστές προθέσεις (right intentions). Εδώ εγείρονται οι μεγαλύτερες ενστάσεις κατά της ανθρωπιστικής επέμβασης λόγω των ιδιοτελών συμφερόντων της "συμμαχίας των προθύμων" που συσκοτίζουν το όλο εγχείρημα. Συναντήσεις με τον Καντάφι, εμπορικές συναλλαγές οπλικών συστημάτων, αγορά πετρελαίου αποτελούν ένα πολύ πρόσφατο παρελθόν για πολλούς από τους -Ευρωπαίους και μη- ηγέτες που τώρα κηρύσσουν τον πόλεμο στο καταπιεστικό καθεστώς. Η όψιμη ανακάλυψη του κ. Καντάφι και ο εκ των υστέρω πύρινος λόγος εναντίον του εντείνουν την διαφαινόμενη υποκρισία. Η προ ημερών δήλωση της Ιταλίας πως τάσσεται στο πλευρό των εξεγερμένων εφόσον οι τελευταίοι δεσμεύονται πως θα τηρήσουν τις ήδη συναφθείσες συμφωνίες αγοραπωλησίας πετρελαίου αμαυρώνει το όποιο ανθρωπιστικό και ηθικό εγχείρημα. Από την άλλη η προστασία της ζωής των εξεγερμένων που διεκδικούν δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις αποτελεί ύψιστο ιδανικό που φαίνεται να επισκιάζει τα υποβόσκοντα οικονομικά συμφέροντα των κρατών και να φέρνει στο προσκήνιο το επιτακτικό αίτημα της άμεσης κατάπαυσης του πυρός από το καθεστώς της ''τυφλής βίας''.

4) ultima ratio (last resort). Η στρατιωτική επέμβαση προυποθέτει την εξάντληση όλων των ηπιότερων μέσων. Η επακολουθήσασα του ψηφίσματος του Ο.Η.Ε. περί no-fly-zone κλιμάκωση της βίας από τον δικτάτορα Καντάφι δεν άφηνε και πολλές επιλογές στη διάθεση των Ηνωμένων Εθνών.

5) αναλογικά μέσα (proportional means). Το κριτήριο αυτό αφορά το επιχειρησιακό επίπεδο καθ'εαυτό και αξιώνει την τήρηση της αρχής της αναλογικότητας εν στενή εννοία. Μέχρι στιγμής έχει επιλεγεί η οδός των αεροπορικών βομβαρδισμών επιλεγμένων στόχων, ώστε να μην συνεχιστεί το λουτρό αίματος του άμαχου πληθυσμού. Παρ' όλα αυτά δεν έχουν αποφευχθεί θάνατοι αθώων πολιτών, καθώς υπάρχουν κατηγορίες πως ο Καντάφι τους χρησιμοποεί ως ''ανθρώπινες ασπίδες''.

6) ευνοικές προοπτικές (reasonable prospects). Η αποτελεσματικότητα ποτέ δεν θα μπορούσε να μείνει αδιάφορη. Παρά την τρομακτική υπεροπλία των ''προθύμων'' υπάρχουν ισχυρά προσκόμματα που έχουν να κάνουν, αφενός, με την ασυνεννοησία των στρατιωτικών επιχειρήσεων -ειδικά των πρώτων ημερών-, μέχρις ότου ηγηθεί του πολέμου το ΝΑΤΟ και αφετέρου, με το ευρύτερο ζήτημα της διαχείρισης της μεταπολεμικής κατάστασης, κάτι που μοιάζει με καυτή πατάτα για τις χώρες-μπροστάρες, αν αναλογιστεί κανείς το κακό προηγούμενο των πολέμων σε Ιράκ, Αφγανιστάν, Κόσοβο.

Με κίνδυνο να ξεπεραστώ από τις εξελίξεις θεωρώ πως η επέμβαση στην Λιβύη μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για την καλύτερη λειτουργία του διεθνούς δικαίου και του Ο.Η.Ε. στο μέλλον, ως μοναδικού εγγυητή της παγκόσμιας ειρήνης. Το διεθνές δίκαιο είναι αυτό που συχνά γινόταν πιόνι στα χέρια των ισχυρών, γεγονός που υπέσκαπτε τις προσπάθειες για την εμπιστοσύνη του κόσμου σε μια υπερεθνική έννομη τάξη με σαφείς και καθορισμένες στοχεύσεις. Ακόμη, ασφαλώς, εικόνες όπως η συνεδρίαση του Ο.Η.Ε. στο προεδρικό Μέγαρο της Γαλλίας με την συμμετοχή του Προέδρου Μπαν Κι-Μουν ως προσκεκλημένου (!), ώστε να ικανοποιηθούν οι τυχοδιωκτικές βλέψεις του Ν. Σαρκοζί, απαξιώνουν τον θεσμό και τον υποβιβάζουν σε υποχείριο πολιτικών μικροσκοπιμοτήτων. Η αναβάθμιση του πολιτικού ρόλου του Ο.Η.Ε. είναι επιτακτική και η ανασυγκρότηση των στρατιωτικών υποδομών του ευκταία. Παρά τις δυσλειτουργίες και τις διαφωνίες δεν μπορούμε βέβαια να παραγνωρίζουμε το γεγονός πως στην περίπτωση της Λιβύης το διεθνές δίκαιο έγινε σεβαστό. Θα έλεγε κανείς πως και αυτό είναι ένα βήμα!

Η επέμβαση στην Λιβύη μπορεί όμως να αποτελέσει και εφαλτήριο προστασίας των στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων από στυγνά ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η συντονισμένη καταδίκη του καθεστώτος Καντάφι από πλήθος χωρών από ολόκληρο τον κόσμο φανερώνει τουλάχιστον υγιή αντανακλαστικά και η συνδρομή πολλών αραβικών κρατών ένα άλμα προς τα εμπρός που υπερπηδά τα μανιχαιστικά δίπολα της μετά Μπους εποχής περί χριστιανικής Δύσης και μουσουλμανικής Ανατολής. Φυσικά και υπάρχουν ισχυρές ενστάσεις. Μία από αυτές αφορά τον μέχρι πρότινος ρόλο των ισχυρών δυνάμεων στην οικοδόμηση του κανταφικού κράτους, ενώ μια άλλη τονίζει τον εμφύλιο χαρακτήρα της σύγκρουσης στην Λιβύη (σημειώνεται ότι η Λιβύη αποτελείται από τρεις μεγάλες και ετερογενείς τόσο πληθυσμιακά όσο και πολιτιστικά επαρχίες, τις οποίες συνένωσαν οι Ιταλοί αποικιοκράτες) και συνεπώς την υποχρέωση ουδέτερης στάσης των Η.Ε., με μόνο μέλημα την κατάπαυση του πυρός. Το γυμνό γεγονός της τυφλής καθεστωτικής βίας κατά αμάχων που εξεγέρθηκαν ειρηνικά ζητώντας δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και σεβασμό των δικαιωμάτων τους δημιουργεί ωστόσο ποιοτικά χαρακτηριστικά διαφορετικά από κάθε άλλη περίπτωση στο διεθνές προσκήνιο. Η στρατιωτική επέμβαση μπορεί να γίνεται ηθικώς αποδεκτή αλλά δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υπερκεράσει τα όρια της: να μεριμνήσει δηλαδή αποκλειστικά και μόνον για την προστασία της ζωής των εξεγερμένων αλλά να μην επιχειρήσει επ'ουδενί να εγκαθιδρύσει μία δυτικού τύπου δημοκρατία δημιουργώντας μία ακόμα χώρα-πειραματόζωο. Οι Λίβυοι έχουν δικαίωμα αυτοδιάθεσης και αυτό θα πρέπει να εκδηλωθεί ακόμα και ενάντια στα σχέδια των κρατικοδίαιτων δυτικών εταιριών που σχεδιάζουν ήδη την αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου της χώρας προσφέροντας στρατιωτικά ανταλλάγματα.