Είμαστε πάντοτε ελεύθεροι;

Του Πέτρου Πούγγουρα

Μια σειρά ζητημάτων που εμφανίστηκαν το τελευταίο διάστημα με ώθησαν να γράψω το συγκεκριμένο κείμενο. Το νομοσχέδιο περί εχθροπάθειας και ρατσιστικού λόγου, τα «φρουτάκια» που επανήλθαν στη δημοσιότητα, τα μαθήματα του εργατικού δικαίου, μια δεύτερη ανάγνωση του κειμένου που είχε γράψει ο Οδυσσέας Θεοφάνης πριν από κάποιο καιρό στο blog μας σχετικά με την πώληση νεφρών, ήταν τα κύρια από αυτά.

Το στοιχείο που συνδέει τα ζητήματα αυτά μεταξύ τους δεν είναι άλλο από την ελευθερία. Τους τελευταίους αιώνες διακρίνουμε την τάση να υποστηρίζεται η ευρεία ελευθερία του ατόμου. Η φιλελεύθερη αντίληψη θέλει το άτομο ελεύθερο να κάνει τις δικές του επιλογές. Ο καθένας είναι ικανός να λάβει μόνος τις αποφάσεις για τον εαυτό του χωρίς να χρειάζεται καθοδήγηση ή καταναγκασμό. Το κράτος – πατέρας, το οποίο θα αναλάβει την προστασία του ευάλωτου και άμαθου πολίτη απαγορεύοντάς του να βλάψει τον εαυτό του, είναι αποφευκτέο.

Πρόσφατα έγραψα ένα κείμενο όπου υποστήριζα την απόλυτη ή σχεδόν απόλυτη ελευθερία η οποία πρέπει να διέπει την εκφορά του λόγου. Η έκφραση κάθε ατόμου πρέπει να διέπεται από κανέναν ή ελάχιστους περιορισμούς. Συνεπώς, η παρεχόμενη στα άτομα ελευθερία είναι η μέγιστη δυνατή.

Ερωτόμενος επί της ανωτέρω προβληματικής ένας υποστηρικτής των φιλελεύθερων ιδεών δεν θα δυσκολευόταν πολύ να απαντήσει. Αν εξετάσουμε μια άλλη περίπτωση, τα τυχερά ηλεκτρονικά παιχνίδια, γνωστά και ως «φρουτάκια», γίνεται αντιληπτό ότι το εν λόγω ζήτημα εμφανίζει μια διαφορά ... 




... σε σχέση με την ελευθερία του λόγου. Όσο ευρύτερη ελευθερία κι αν έχει ένα άτομο να εκφράζεται, ο κίνδυνος να βλάψει τον εαυτό του δεν αυξάνεται (τουλάχιστον όχι άμεσα, γιατί εμμέσως θα μπορούσε να πει κανείς ότι όσο πιο επιτρεπτό είναι να «προσβάλλεις» τους άλλους με το λόγο σου τόσο πιο εκτεθειμένος είσαι σε ενδεχόμενες βίαιες αντιδράσεις τους), ενώ όσο μεγαλύτερη ελευθερία χορηγείται σε κάποιον να τζογάρει, τόσο περισσότερο θέτει τον εαυτό του σε κίνδυνο.

Έχει, λοιπόν, ένα άτομο το δικαίωμα να θέσει σε κίνδυνο τον εαυτό του, να τον επιβαρύνει ή ακόμα και να τον καταστρέψει; Ή μήπως το κράτος οφείλει να επέμβει και να τον προστατεύσει; Εφόσον δεχόμαστε ότι το άτομο πρέπει να είναι ελεύθερο να επιλέξει, τότε πρέπει να δεχτούμε όχι μόνο τις επιλογές που κάνει προς το συμφέρον του, αλλά και αυτές που καταλήγουν βλαπτικές για τον ίδιο. Εάν κάποιος θέλει να πίνει, να καπνίζει, να τζογάρει ή να μην φοράει ζώνη όταν οδηγεί, δεν μπορούμε να του το απαγορεύσουμε. Αυτό που μπορεί το κράτος να πράξει, και επιβάλλεται να το πράξει, είναι να μας διαφωτίσει για τις επικείμενες συνέπειες. Εάν καταναλώνεις αλκοόλ η υγεία σου θα επιβαρυνθεί με τον τάδε τρόπο, εάν καπνίζεις με το δείνα τρόπο, εάν δεν φοράς κράνος ή ζώνη ή μιλάς στο κινητό ενώ οδηγείς, υπάρχει αυτός ο κίνδυνος. Από εκεί και πέρα, με πλήρη συνείδηση των πραττομένων του και των συνεπειών τους είναι ζήτημα του καθενός ατομικά να προβεί στην όποια επιλογή θέλει.

Όπως όλοι γνωρίζουμε, ο ΚΟΚ προβλέπει ότι όποιος οδηγεί χωρίς να φοράει ζώνη, τιμωρείται. Συμβαδίζει η ρύθμιση αυτή με μια φιλελεύθερη οπτική; Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι αρνητική. Το κράτος δεν δικαιούται να επιβάλλει μια συγκεκριμένη συμπεριφορά, ακόμα κι αν αυτή αναμφίλεκτα αποβαίνει προς όφελός μας. Μπορεί σε ορισμένους να φαίνεται σκληρό και ίσως παράλογο, αλλά η απάντηση δεν μπορεί να είναι διαφορετική. Το κράτος δύναται, όπως προανέφερα, να καταστήσει γνωστές στους πολίτες τις συνέπειες που έχει η συγκεκριμένη επιλογή. Να εντάξει δηλαδή στο πρόγραμμα των σχολικών μαθημάτων την κυκλοφοριακή αγωγή, να θεσπίσει ένα πιο απαιτητικό σύστημα απόκτησης άδειας οδήγησης, να «τρέχει» καμπάνιες ενημέρωσης για τη δέουσα συμπεριφορά στο δρόμο και τους κινδύνους από τη μη τήρησή της. Τα ίδια ακριβώς ισχύουν και για τα «φρουτάκια». Η παρέμβαση δεν πρέπει να συντελείται σε επίπεδο απαγόρευσης, αλλά σε επίπεδο ενημέρωσης και διαθέσιμης βοήθειας προς τους χρήζοντες αυτήν.     

Μεταπηδώντας σε ένα επόμενο στάδιο, τίθενται ορισμένα ακόμα ερωτήματα. Εφόσον είμαστε ελεύθεροι να προβούμε σε καταστροφικές επιλογές όπως να μη φοράμε ζώνη, να καταναλώνουμε αλκοόλ ή να καπνίζουμε, έχουμε άραγε την ίδια ελευθερία να πουλήσουμε ένα όργανο του σώματός μας, όπως ένα νεφρό, ή να φτάσουμε στο υπέρτατο σημείο αυτοβλάβης, δηλαδή στην αυτοκτονία;

Έχω την εντύπωση ότι οι περισσότεροι, καλούμενοι να απαντήσουν στο παραπάνω ερώτημα, θα έδιναν καταφατική απάντηση όσον αφορά το δικαίωμα κάποιου να αφαιρέσει την ίδια του τη ζωή, αλλά αρνητική προκειμένου να έχει το δικαίωμα να διαθέσει τα νεφρά του. Η βλάβη, ωστόσο, που προξενεί κάποιος στον εαυτό του είναι μεγαλύτερη όταν τερματίζει τη ζωή του παρά όταν αποχωρίζεται ένα όργανο του σώματός του. Άρα, εάν κάποιος δέχεται το μείζον, ότι δηλαδή τα άτομα έχουν τέτοιου μεγέθους εξουσία πάνω στο σώμα τους ώστε να μπορούν να αυτοκτονήσουν, λογικά θα έπρεπε να δέχεται και το έλασσον, ότι είναι ελεύθερα να διαθέσουν ένα τμήμα του σώματός τους.

Εδώ τοποθετείται η ένσταση, για την οποία σας προϊδέασα στον τίτλο και στην οποία θέλω να καταλήξω. Επανέλαβα πολλάκις ότι το άτομο δεν επιτρέπεται να καταπιέζεται από το κράτος προς μία ορισμένη συμπεριφορά, με σκοπό να μην βλάψει τον εαυτό του, αλλά πρέπει ως ελεύθερο ον να αποφασίζει το ίδιο. Προκειμένου, όμως, να δεχθούμε αυτή τη θέση είναι απαραίτητο να συντρέχει μία κρίσιμη προϋπόθεση. Η ελευθερία να είναι πραγματική και όχι τύποις. Εφόσον υποστηρίζουμε τη μέγιστη δυνατή ελευθερία του καθενός να επιλέξει μεταξύ Α και Β, πρέπει να διασφαλίσουμε ότι επιλέγει το Α επειδή πραγματικά το επιθυμεί. Αποφασίζει δηλαδή με όντως ελεύθερη βούληση.

Πόσο ελεύθερος, όμως, είναι κάποιος που αδυνατεί να καλύψει τις βασικές βιοτικές του ανάγκες και εξ αυτού του λόγου αποφασίζει να πουλήσει το νεφρό του; Έχει επιλέξει ελεύθερα να το χάσει; Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, μας φαίνεται ηθικά αποδεκτό να επιτρέπουμε ως κοινωνία να διαθέτει κάποιος ένα όργανο του σώματός του προκειμένου να καταφέρει να επιβιώσει;  

Αυτό λοιπόν που προβληματίζει είναι η περίπτωση ενός ατόμου, από το οποίο ελλείπει η πραγματική βούληση να αποχωριστεί το νεφρό του αλλά το πράττει υπό το άχθος της ανάγκης του προς επιβίωση. Δεν είναι προβληματικό το ίδιο το γεγονός ότι ένας άνθρωπος διαθέτει τμήμα του σώματός του. Εάν, για παράδειγμα, κάποιος επιλέξει να παραχωρήσει το νεφρό του προκειμένου να αποκτήσει μια πισίνα ή ένα ακριβό αυτοκίνητο, δεν θα υπήρχε η παραπάνω ένσταση. Η επιθυμία απόκτησης μιας πισίνας δεν επηρεάζει την επιλογή μεταξύ αυτής και του νεφρού, όχι τουλάχιστον σε τέτοιο βαθμό που να καθιστά ανελεύθερη την επιλογή. Συνεπώς, η επιλογή εδώ παραμένει ελεύθερη. Όταν όμως στη θέση της πισίνας υπεισέρχονται οι βασικότατες βιοτικές ανάγκες, τότε πραγματική ελευθερία και δυνατότητα επιλογής παύουν να υπάρχουν.

Για να υπάρξει γνήσια ελευθερία επιλογής πρέπει να υπάρχει και ένας ορισμένος αριθμός διαθέσιμων επιλογών. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι η επιλογή ενός ατόμου ευρισκόμενου σε κατάσταση ένδειας να πουλήσει το νεφρό του δεν είναι τελικά προϊόν ελευθερίας αλλά ανάγκης, ανάγκης προς κάλυψη των πρωταρχικών βιοτικών αναγκών.

Αυτός είναι και ο λόγος που αρκετοί θα εναντιώνονταν στην πώληση νεφρών, την ίδια στιγμή που θα συμφωνούσαν με το δικαίωμα στο θάνατο. Άλλωστε, είναι νομίζω δεδομένο ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων οι οποίοι τώρα πωλούν παράνομα και, σε μια υποτιθέμενη μελλοντική νομιμοποίηση, θα πουλούσαν νόμιμα το ένα από τα δύο νεφρά τους είναι όσοι έχουν άμεση ανάγκη τα χρήματα και ανήκοντες στην κατώτερη οικονομικά βαθμίδα.

Μία ακόμη περίπτωση όπου η ελευθερία των ατόμων περιορίζεται είναι το εργατικό δίκαιο. Ο τομέας αυτός του δικαίου βρίθει διατάξεων οι οποίες θέτουν περιορισμούς στη συμφωνία εργοδότη και εργαζόμενου. Η απόλυτα φιλελεύθερη άποψη δεν θα συμφωνούσε με το συγκεκριμένο καθεστώς. Τα δύο μέρη πρέπει να είναι ελεύθερα να συμφωνήσουν το οτιδήποτε. Άλλωστε, πρόκειται για δύο πλήρως ικανούς ενήλικες, τους οποίους οι σχετικές διατάξεις εμποδίζουν να συμβληθούν ελεύθερα θέτοντας αναγκαστικά ακολουθητέους κανόνες.

Εάν, ωστόσο, εξετάσουμε προσεκτικότερα το ζήτημα, θα παρατηρήσουμε ότι τα δύο μέρη δεν απολαμβάνουν της ίδιας ελευθερίας. Και αυτό συμβαίνει γιατί δεν είναι ίσα. Ο εργοδότης βρίσκεται σε αισθητά ισχυρότερη θέση, καθώς αυτός είναι που “θέτει τους κανόνες του παιχνιδιού”, την ώρα που ο εργαζόμενος είναι πολύ πιθανό ότι θα υποχωρήσει σε μεγάλο αριθμό απαιτήσεων προκειμένου να μην καταλήξει άνεργος. Ενδεχομένως να είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις όπου υπάρχει απόλυτη ισότητα των μερών και φυσικά στο πλαίσιο μιας συμφωνίας σπάνια καταφέρνει κανείς να ικανοποιήσει όλα του τα αιτήματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις εντούτοις, όπως η παραπάνω, η ανισότητα αποδεικνύεται τόσο μεγάλη, ώστε η ελευθερία του ενός  περιστέλλεται σε βαθμό που καθιστά σχεδόν βέβαιο ότι η συμφωνία δεν θα είναι πλέον αποτέλεσμα γνησίως ελεύθερης συνδιαλλαγής. Αφήνοντας κατά μέρους το αν ο κάθε υπάρχων περιορισμός στο εργατικό δίκαιο είναι δικαιολογημένος, η λογική ότι εν γένει πρέπει να υπάρχουν ορισμένοι περιορισμοί, λόγω των όσων προαναφέρθηκαν, είναι ορθή και δίκαιη. 

Ίσως η άποψη ότι δεν είμαστε πάντοτε ελεύθεροι να φαντάζει κάπως επικίνδυνη για τα ατομικά δικαιώματα, τα οποία στηρίζονται στην έννοια της ελευθερίας. Δεν είναι, όμως, δυνατό να παραγνωρίσουμε ότι υπάρχουν καταστάσεις όπου ελευθερία είτε δεν υφίσταται είτε υφίσταται σε μη ικανοποιητικό βαθμό, και επομένως η ρύθμιση αυτών καθίσταται αναγκαία ούτως ώστε να μην καταλήγουμε σε άδικα αποτελέσματα.