Ανώτατη Εκπαίδευση – Φιλελεύθερες Λύσεις και Κρατικές Διευθετήσεις

ΤουΕρρίκου Μελισσινού

Πρόσφατα, ψηφίστηκε ο περιβόητος νόμος για την παιδεία. Το νόμο ψήφισε η μεγάλη πλειοψηφία της ελληνικής βουλής, ενώ από την άλλη τα αριστερά κόμματα, ΚΚΕ και ΣΥΡΙΖΑ, ορκίστηκαν να μην αφήσουν με τίποτα ένα τέτοιο νομοσχέδιο να επικρατήσει στα ελληνικά πανεπιστημία υποσχόμενοι αγώνες κοκ. Σε παρόμοιο μήκος κύματος κινήθηκαν και όλες οι φοιτητικές παρατάξεις (ακόμα και η ΠΑΣΠ και η ΔΑΠ), ασκώντας το γνώριμο μέσο των καταλήψεων. Πολεμικές διαθέσεις δείχνουν όμως και οι καθηγητές των ιδρυμάτων ή τουλάχιστον η πλειοψηφία όσων έχουν εκφραστεί. Τι είναι, όμως, τελικά αυτή η μεταρρύθμιση; Είναι πανάκεια για όλα τα προβλήματα της ανώτατης εκπαίδευσης; Είναι μήπως η καταστροφή της; Ή τίποτα από όλα αυτά;

Πρώτα απ'όλα πρέπει να εστιάσει κανείς στους λόγους για τους οποίους απαιτείται η μεταρρύθμιση. Καταρχάς, θα πρέπει να αποσκοπεί και να προσπαθεί να επιτύχει...
 
...βελτίωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αυτό με την σειρά του μεταφράζεται σε καλύτερη διδασκαλία, καλύτερες υποδομές και πιο ουσιαστική έρευνα. Κυρίως λοιπόν θα πρέπει ο φοιτητής να λαμβάνει περισσότερη και πιο ουσιαστική γνώση η οποία θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, θα αναπτύσσει την προσωπικότητά του με τον καλύτερο τρόπο και ταυτόχρονα θα ενισχύει αυτόν και την κοινωνία στο μέλλον.

Σήμερα, τεράστιος αριθμός σχολών υπολειτουργούν. Πολλοί από τους καθηγητές έχουν ομολογουμένως φτωχότατες επιδόσεις στην διδασκαλία. Η χρηματοδότηση και οι επιδόσεις μας στην έρευνα είναι πενιχρότατες. Η προσέλευση στις αίθουσες είναι χαμηλή (και σε ορισμένες σχολές δεν πηγαίνει κανένας!) ενώ επιπλεόν η σύνδεση με το επαγγελματικό μέλλον του φοιτητή είναι στις περισσότερες περιπτώσεις υποτυπώδης. Το πλήθος των επιστημόνων στην οικονομία είναι τεράστιο, αλλά από την άλλη η αξιοποίηση ειδικών γνώσεων προς όφελος της κοινωνίας, μέσω της κατάρτισης και της καινοτομίας είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Εκείνοι που καταφέρνουν να μπουν σε μία σχολή τις περισσότερες φορές απολαύουν πενιχρές υπηρεσίες, για τις οποίες όμως πληρώνουν χρυσάφι όλα τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας, ακόμα και εκείνα που δεν είχαν την τύχη να περάσουν σε κάποια σχολή και που συνήθως κατάγονται από τις χαμηλότερες εισοδηματικές ομάδες. Τέλος, εντυπωσιακό είναι και το μέγεθος της διαπλοκής που αναπτύσσεεται μέσα στα πανεπιστήμια σε όλα τα επίπεδα. Σε αυτή βέβαια συμμετέχουν και μέλη φοιτητικών παρτάξεων τα οποία εκεί γαλουχούνται, για να γίνουν ύστερα η μελλοντική πολιτική ηγεσία του τόπου.

Η καλύτερη λύση σε όλα αυτά προβλήματα, όσο και αν αυτό ακούγεται τελείως τρελό στην ελληνική πραγματικότητα, θα ήταν να προχωρήσουμε στην απελευθέρωση της ανώτατης εκπαίδευσης με ταυτόχρονη ιδιωτικοποίηση των κρατικών πανεπιστημίων. Σήμερα τα χρήματα που δαπανώνται για την τριτοβάθμια παιδεία είναι (ή τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα ήταν) ως ποσοστό του ΑΕΠ από τα υψηλότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Παρόλα αυτά, το επίπεδο της τριτοβάθμιας παιδείας είναι πολύ χαμηλο. Όλα αυτά ισχύουν, επειδή τα χρήματα δίνονται στα πανεπιστήμια ανεξάρτητα από το αν οι φοιτητές τα προτιμούν ή οχι και, ουσιαστικά, ανεξάρτητα από το πόσο σπάταλα είναι. Αντίθετα, σέ ένα ιδιωτικό σύστημα θα μπορούσαμε να δούμε πραγματική πρόοδο και καινοτομία στο επίπεδο της ανώτατης εκπαίδευσης, όπως βλέπουμε σε οποιονδήποτε τομέα της οικονομίας ασκείται από την ιδιωτική και όχι την κρατική πρωτοβουλία, είτε είναι οι φούρνοι στις γειτονίες μας είτε είναι περίπλοκα τεχνολογικά προϊόντα όπως τα αυτοκίνητα ή οι υπολογιστές. Οι υπηρεσίες συνεχώς θα βελτιώνονταν και οι τιμές συνεχώς θα έπεφταν λόγω του ανταγωνισμού. Ανάγκες για γνώση που έχουν οι πολίτες και που χρειάζονται για να λειτουργήσει καλύτερα η οικονομία και να παρέχει καινούργια και καλύτερα αγαθά, θα καλύπτονταν με ταχύτατους ρυθμούς. Ταυτόχρονα θα ξεφορτωνόμασταν αμέσως την “άχρηστη γνώση”. Εδώ απαιτείται η διευκρίνιση ότι η γνώση έχει φυσικά πάντοτε αξία. Πρέπει όμως να μαθαίνουμε τις όσο το δυνατόν καταλληλότερες γνώσεις, για να πετύχουμε τους στόχους μας στη ζωή μας. Για παράδειγμα, είναι ασφαλώς χρήσιμο ένας μηχανικός να κάνει ένα μάθημα πάνω στο δίκαιο, και ειδικά στο πολεοδομικό δίκαιο, χρήσιμο είναι όμως να μαθαίνει και αστικό, εμπορικό, ποινικό και μην ξεχάσουμε και την πολιτική δικονομία! Προφανώς, όμως, δεν είναι δυνατόν να απαιτούμε από όλους τους μηχανικούς να τελειώνουν επιπλέον και νομική, γιατί πολύ απλά το κόστος είναι δυσανάλογο.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι βέβαιο ότι θα δημιουργηθούν φιλανθρωπικές οργανώσεις που θα χρηματοδοτούν νέους από τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας, για να μπορέσουν να σπουδάσουν. Επίσης, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι, ακόμα και αν κάποιοι εισερχόμενοι στο πανεπιστήμιο ανήκαν στα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας, όταν αποφοιτήσουν από το πανεπιστήμιο θα ανήκουν τουλάχιστον στις μεσαίες αν όχι στις ανώτερες εισοδηματικές ομάδες, επειδή θα μπορούν με τις γνώσεις που έχουν αποκτήσει να πετύχουν σημαντικές απολαβές. Έτσι, είναι οικονομικά εύλογο εκείνοι που έχουν έφεση για την παιδεία, ακόμα και αν δεν μπορούν να πληρώσουν εκ των προτέρων για την παιδεία τους, να βρεθεί ένα σύστημα, ώστε να πληρώνουν εκ των υστέρων. Αν το κράτος δεν έχει εμπιστοσύνη ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία θα οργανώσει ένα τέτοιο σύστημα θα μπορούσε να αναλάβει πρωτοβουλία το ίδιο και να παρεχει δάνεια σε φοιτητές που δείχνουν ιδιαίτερες ικανότητες. Αλλίως αν είναι επιθυμητή μία πιο βέβαιη κρατική ενίσχυση, τότε θα μπορούσε το κράτος να επιδοτήσει εκ των προτέρων εκείνους τους φτωχότερους μαθητές που παρουσιάζουν καλά αποτελέσματα σε κάποιο είδος εξετάσεων. Εξ άλλου, για να είναι κάτι δωρεάν δε σημαίνει ότι πρέπει να το παρέχει αναγκαστικά κρατικός φορέας, μπορεί κάλλιστα κάτι να παρέχεται ιδιωτικά και να καλύπτει το κράτος το κόστος των υπηρεσιών.

Εναλλακτικά θα ήταν δυνατόν τα πανεπιστήμια είτε ιδιωτικά είτε κρατικά να οργανωθούν τελείως χαλαρά και βασικά να παρέχουν μόνο αίθουσες σε οποιονδήποτε θέλει να διδάξει και αντίστοιχα σε οποιονδήποτε θέλει να διδαχθεί. Σε ένα τέτοιο σύστημα δε χρειάζονται μόνιμοι διδάσκοντες. Ο οποιοσδήποτε, δηλαδή, θέλει θα μπορεί να βγάλει μία ανακοίνωση ότι διδάσκω το τάδε μάθημα, με το τάδε περιεχόμενο και θέλω να πληρωθώ με τον τάδε τρόπο από τους σπουδαστές. Ύστερα όποιος φοιτητής θέλει δηλώνει συμμετοχή στο μάθημα και δέχεται να πληρώσει τον καθηγητή με τον τρόπο που εκείνος επέλεξε. Ο μόνος ρόλος του πανεπιστημίου σε αυτη τη συμφωνία είναι βρεί την καταλληλότερη αίθουσα, να τη διατηρεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να παρέχει τον απαραίτητο εξοπλισμό, αν αυτός ζητηθεί από το διδάσκοντα, ενώ πάραλληλα θα έχει την αξίωση να πληρωθεί από τον καθηγητή ή τους φοιτητές, ώστε να καλύψει τις δαπάνες του. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι προφανές ότι μπορούν πολλοί καθηγητές από κοινού να ενωθούν και να παρέχουν σειρές μαθημάτων και να χρεώνουν τους φοιτητές συνολικά ή και τμηματικά. Το απότέλεσμα θα είναι εκείνο που θα συμφωνηθεί και θα προκύψει ότι είναι καλύτερο μεταξύ φοιτητών και διδασκόντων.

Όλα τα παραπάνω είναι κάποως δύσκολο να εφαρμοσθούν σήμερα στην Ελλάδα για λόγους νομικούς, πολιτικούς, ιδεολογικούς και άλλους. Είναι πολύ δύσκολο να ξεφύγουμε από τη λογική ότι η παιδεία είναι κρατική, ότι θα είναι δωρεάν για όλους, φτωχούς και πλούσιους, και ότι θα την ορίζει εν πάση περιπτώσει το κράτος ως πολιτικός οργανισμός και όχι οι πολίτες-καταναλωτές, οι δέκτες δηλαδή των υπηρεσιών. Μία ριζοσπαστική πρόταση θα ήταν να πάψουν οι πανελλήνιες να έχουν την σημερινή λογική σύμφωνα με την οποία δίνεται ένα εισιτήριο στον φοιτητή να πάει σε μία σχολή η οποία σε κάθε περίπτωση θα είναι εκεί και θα τον περιμένει είτε αυτός επιθυμεί να πάει είτε όχι. Αντ’αυτού θα μπορούσαμε να φτιάξουμε ένα σύστημα πανελληνίων όπου οι επιτυχόντες ανάλογα με το βαθμό τους να παίρνουν ένα άναλογο ποσό χρημάτων, το οποίο θα μπορούσαν να διαθέσουν μαζί και με δικά τους ενδεχομένως χρήματα σε όποιο πανεπιστήμιο επιθυμούν. Έτσι θα μπορούσε να συνεχίσει να είναι ουσιαστικά δωρεάν η ανώτατη εκπαίδευση, όπως απαιτεί το σύνταγμα αλλά παράλληλα τα διάφορα πανεπιστήμια θα έχουν πραγματικά κίνητρα να βελτιώσουν τις υπηρεσίες τους προς τους φοιτητές, ώστε να προσελκύσουν περισσότερα έσοδα.

Όλα αυτά, με το νέο νομοσχέδιο δε γίνονται... Τα πανεπιστήμια συνεχίζουν να είναι γραφειοκρατικά και να ελεγχονται οικονομικά από το κράτος που αναγκαστικά έχει και αυτό γραφειοκρατική δομή. Τα πανεπιστήμια θα αδυνατούν να βελτιώνονται οριακά, ώστε να καλύπτουν συνεχώς καλύτερα τις ανάγκες των φοιτητών τους. Το μόνο που προσπαθεί να κάνει το καινούργιο νομοσχέδιο είναι να βελτιώσει την οργάνωση του πανεπιστημίου η οποία όμως συνεχίζει να απαρτίζεται από κρατικά όργανα. Παράλληλα, επιτρέπει μία μεγαλύτερη ευελιξία στα πανεπιστήμια αναφορικά με την παροχή των υπηρεσιών τους ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να εφαρμόσει ένα καλύτερο διοικητικό πρότυπο, που έχει φανεί στο εξωτερικό να αποδίδει κάποια αποτελέσματα, στο οποίο γίνεται επί πλέον η προσπάθεια να μειωθεί η δύναμη των φοιτητικών παρατάξεων. Τέλος, δημιουργεί κίνητρα για πιο αποδοτική χρήση των οικονομικών πόρων καθώς δημιουργεί μια πιο αποτελεσματική, πιο αντικειμενική και πιο διαφανή διαδικασία χρηματοδότησης. Μένει να δούμε αν αυτή θα λειτουργήσει πράγματι με σημαντικά πιο αποτελεσματικό τρόπο ή όχι. Σε κάθε περίπτωση τα κριτήρια της χρηματοδότησης και επομένως τα κίνητρα θα είναι προς μία κατεύθυνση που θα έχει χαράξει ένα γραφειοκρατικό σώμα και για αυτό το λόγο θα είναι εξ ορισμού αυθαίρετη και όχι βγαλμένη από τις ανάγκες της κοινωνίας. Παρ' όλα αυτά είναι μάλλον βέβαιο οτι θα είναι καλύτερος ο τρόπος χρηματοδότησης από ό,τι ήταν μέχρι σήμερα, δηλαδή μια διαδικασία με ΠΛΗΡΗ αδιαφάνεια (και προφανώς με διαπλοκή).

Σε αυτό, λοιπόν, το νομοσχέδιο γεννώνται όλες αυτές οι αντιδράσεις. Όχι προφανώς στην κατεύθυνση που ανέφερα παραπάνω, ότι δηλαδή είναι προβληματικό η παιδεία να ορίζεται από το κράτος ως οργανισμό και όχι από τους καταναλωτές, αλλά σε θέματα όπως το άσυλο, όπως ο χρόνος φοίτησης, όπως το σύμβούλιο (που είναι ένα νέο όργανο διοίκησης που θα προβλέπεται)... Όλα αυτά, δυστυχώς, παρόλο που είναι σημαντικές για τα ελληνικά δεδομένα αλλαγές δεν παύουν να είναι τεχνικές λεπτομέρειες σε ένα σύστημα του οποίου οι βασικές αρχές παραμένουν οι ίδιες. Σε αυτές τις λυσσαλέες αντιδράσεις το μόνο που μένει και θα έπρεπε να κάνει κάποιος είναι να εναντιωθεί και να στηρίξει το αίτημα για ανοιχτά πανεπιστήμια, υποστηρίζοντας με αυτό τον τρόπο ένα νομοσχέδιο που καμία σχέση δεν έχει με τις ιδεολογικές του προτιμήσεις.